Als je aan bijbelvertaalwerk denkt, dan denk je toch vooral aan woorden, niet zozeer aan plaatjes. En als we al aan plaatjes denken, dan is het toch vooral dat ze ter verfraaiing zijn bedoeld. In ieder geval zijn ze lang niet zo belangrijk als de woorden van de bijbeltekst zelf…
Kameel door het oog van een naald
Dat laatste mag dan waar zijn, maar toch is het kiezen van de juiste illustraties een heel belangrijke stap. Afgelopen week werd ik me daar nog eens diep van bewust. In onze uitgaves van het Lukas-Evangelie zullen we, naast een landkaart van Israel, zo’n 12 illustraties verwerken. De vraag is dan: welke? We hebben ervoor gekozen om vooral afbeeldingen te kiezen van dingen of gebeurtenissen die in deze culturen (voor velen) onbekend zijn. Soms kun je een onbekend begrip in de vertaling zelf niet goed uitleggen. Neem als voorbeeld de tekst waarin de vergelijking wordt gemaakt tussen “een kameel die door het oog van een naald kruipt” en “een rijk iemand die het het koninkrijk van God binnengaat.” Tijdens onze vertaalcontroles constateerden we dat vrijwel niemand een idee heeft hoe een kameel eruit ziet, al dachten de meesten wel dat het een soort paard was. We hebben de kameel in de vertaling laten staan. Welk dier iemand zich ook inbeeldt, het is duidelijk dat hij niet door het oog van een naald kan kruipen. De bedoeling van dit bijbelvers kwam dan ook wel goed over: het is feitelijk onmogelijk. In een voetnoot hebben we geschreven dat een kameel het grootste dier was dat een jood in de tijd van Jezus zich kon voorstellen. Een van de vertalers stelde toen voor om in plaats van kameel het woord olifant te gebruiken, het grootste dier dat de mensen hier kennen. Al snel moest hij dit idee opgeven, omdat te veel mensen die we raadpleegden dit historisch onjuist vonden: Jezus zelf heeft waarschijnlijk nooit een olifant gezien, noch de mensen tegen wie hij deze woorden sprak. Ze vonden het dan ook onjuist om het woord olifant te gebruiken, ook al zou het de bedoeling van de vergelijking haarscherp weergeven. En zo is het team op zoek naar oplossingen. Het invoegen van een plaatje van een kameel lost natuurlijk al heel wat op. Niet alleen ziet iemand hoe groot zo’n beest is, maar leert ook weer iets over de bijbelse tijd en cultuur, blikverruimend.
Ongepaste plaatjes #1
Samen met een team van vier vertalers en vier vertaaladviseurs heb ik een lijst met zo’n 20 plaatjes samengesteld, waaruit we er 12 zouden moeten kiezen. Afgelopen vrijdag heb ik met zes andere vertalers een discussie gehad over welke afbeeldingen we nu gaan kiezen. En daar kwamen een aantal interessante dingen uit. Over de meeste afbeeldingen bestond geen enkele twijfel, die moesten erin: een wijnstok met druiven, een priester bij het altaar, de tempel, een kameel, een wijnzak, een huis waar je wel met z’n vijven op het dak kon klimmen, hoe joden aan een tafel liggen te eten, een Romeinse munt (met de afbeelding van de keizer erop), een rotsgraf, enz. De langste discussie hadden we over een afbeelding van Jezus aan het kruis. In het begin wilde iedereen het plaatje erin hebben, omdat het kruis echt het hart van het Evangelie verwoordt. Maar toen kregen we een discussie over of het door al onze lezers geaccepteerd zou worden of niet. Een van de vertalers merkte op dat de afbeelding die we gekozen hadden historisch waarschijnlijk onjuist is (het was in de vorm van een klassiek kruis, en niet als een hoofdletter T, zoals het kruis er waarschijnlijk uit heeft gezien). Ook hing het lichaam van Jezus slechts aan de spijkers, door het midden van zijn handen en door beide voeten. Ook hiervan weten we dat dit zo waarschijnlijk niet geweest is (wie meer wil weten, die vrage). Een andere vertaler merkte op dat een afbeelding van Jezus aan het kruis bij veel mensen onmiddelijk de gedachte oproept aan de Rooms-Katholieke verering van de crucifix (zoals we weten, de protestanten geven de voorkeur aan een leeg kruis, de Rooms-katholieken tonen de lijdende Jezus). Door een afbeelding als deze in onze bijbelvertaling te stoppen, zou het de suggestie kunnen wekken dat het een Roomse vertaling is (wat niet het geval is, onze vertaling is bedoeld voor alle christenen en niet-christenen). Een laatste en grootste bezwaar was dat de gelovigen van de Zevende Dags Adventisten onze bijbelvertaling zouden weigeren te gebruiken, omdat zij Jezus niet lijdend willen afbeelden. De gedachte hierachter is: als een kind een afstraffing van zijn vader krijgt, dan breng je dat toch niet in geuren en kleuren telkens weer te berde? Dus… een afbeelding van Jezus die de straf droeg, wordt als ongepast beschouwd. Zo, wat te doen? Tijdens onze discussie merkte een van de dominees in ons team op: als we twijfelen over een afbeelding, laten we het dan niet kiezen. Dat was een heel verstandige gedachte, en dat is mijn advies uiteindelijk ook geworden (al vind ik de mening van onze vertalers veel en veel belangrijker dan wat mijn persoonlijke voorkeur is). We hebben de afbeelding dan ook weggelaten, om onze bijbeluitgaves voor zoveel mogelijk mensen acceptabel te maken.
Ongepaste plaatjes #2
Interessant was de discussie over een plaatje die liet zien hoe Jezus gedoopt werd in de Jordaan door Johannes de Doper. Iedereen was het erover eens: dit plaatje laat zien wat er feitelijk gebeurde: Jezus wordt ondergedompeld in de rivier.
Toch vroeg een vertaler zich af of dit plaatje niet misbruikt kan worden door de pinkster- en baptistenkerken om te preken dat mensen alleen door onderdompeling gedoopt moeten worden. Ook al weten we dat de doop van Johannes en de christelijke doop niet hetzelfde zijn en een ander doel dienden, toch kan het plaatje zo gebruikt gaan worden. Een plaatje zegt soms meer dan 1000 woorden, trekt veel aandacht naar zich toe, en kan een uitleg krijgen waarin geen oog meer is voor de context. Dus, ook al is de illustratie correct, we moeten ons toch de vraag stellen of we ons grote doel dienen. De vertalers zijn tot de voorlopige conclusie gekomen dat ze de afbeelding toch willen invoegen, omdat het de lezer helpt om beter te begrijpen hoe Jezus werd gedoopt (vooral in een cultuur waar geen rivieren zijn en mensen alleen door besprenkeling worden gedoopt). We zullen de afbeelding natuurlijk plaatsen in Lukas 3, met een onderschrift dat duidelijk maakt dat dit over de doop van Johannes gaat. De vraag of de christelijke doop uitsluitend door onderdompeling moet gebeuren, die vraag is voor de lezers en voorgangers, die hoeven we als bijbelvertalers niet te beantwoorden. Het is onze taak om zo duidelijk mogelijk de betekenis van de tekst door te geven, en daar kan bij de doop van Johannes geen misverstand over bestaan. Niettemin zullen we ook dit plaatje goed testen, en zien of meer mensen de genoemde zorgen delen. Mocht een afbeelding als deze ertoe leiden dat mensen onze bijbelvertaling niet willen gebruiken, dan zullen we, volgens bijbels principe, onzere zwakkere broeders en zusters ter wille zijn, en de afbeelding weglaten. Maar alleen daar waar twijfel is, want de Bijbel zelf moet wel het laatste woord hebben, ook als de boodschap mensen misschien niet bevalt…