Uitgelachen worden

Ik werk vandaag in m’n oude vertrouwde kantoor in Musoma. Het voelt weer als vanouds!

De vertalers waar ik mee werk, Dorikasi en Ernest, hebben mooi werk geleverd met hun eerste vertaling van het Lukas Evangelie in de Ngoreme taal. Het is mijn beurt als vertaalconsulent om zorgvuldig door hun vertaling heen te lezen en om te kijken of er nog iets verbeterd moet worden om tot een betrouwbare en duidelijke weergave van de tekst te komen. Deze blog gaat over een concreet vertaalprobleem waar we tegenaan liepen in Lukas 14:28-30:

“Want wie van jullie die een toren wil bouwen gaat niet eerst de kosten berekenen, om te zien of hij wel genoeg heeft voor de bouw? Als hij het fundament gelegd heeft maar de bouw niet kan voltooien, zal iedereen die dat ziet hem uitlachen en zeggen: “Die man begon te bouwen, maar afmaken kon hij het niet.” (NBV 21)

Jezus gebruikt dit voorbeeld om duidelijk maken dat iemand die Jezus wil volgen zich er goed van bewust moet zijn dat de prijs hoog kan zijn. Discipel van Jezus worden en blijven vraagt serieuze offers. Het is niet een beslissing die iemand lichtvaardig kan nemen.

Het voorbeeld dat Jezus gebruikt zorgde nogal voor wat hoofdbrekens bij de Ngoreme vertalers. Dat komt onder andere door de culturele verschillen die er zijn tussen de leefwereld van de tekst en de leefwereld van de Ngoreme mensen. We zagen vooral twee problemen.

De toren

Allereerst vonden ze het vreemd dat iemand een toren zou willen bouwen. De Ngoreme mensen kennen geen gebouwde torens en hebben er ook geen woord voor. In de vertaling hadden de vertalers daarom een woord uit het Swahili geleend en aan hun eigen spelling aangepast: omunara.

Toen we aan verschillende mensen vroegen waar ze bij dit woord aan moesten denken kwam iedereen, zonder uitzondering, uit op een telefoonmast. De enige omunara’s die ze kennen zijn de hoge metalen telefoonmasten die door de grote telecommaatschappijen gebouwd worden. Het werd al snel duidelijk dat de vertaling hier verheldering nodig had.

De toren waar Jezus aan refereert, verwijst hoogstwaarschijnlijk naar een bewakingstoren die een belangrijk onderdeel was van een ommuurde wijngaard.*

Nadat ik samen met de vertalers gekeken had naar getekende illustraties van de toren die Jezus in dit voorbeeld in gedachten had, kwamen we tot de volgende oplossing. In de tekst zelf wilden we graag duidelijk maken dat het (1) om een toren ging die met stenen gebouwd is, (2) dat het gaat om een bewakingstoren langs een soort akker, en (3) dat het een groot bouwwerk is dat niet zomaar af is. De vertaling luidt nu: “als iemand een grote, van-stenen-gemaakte oogst-bewakingspost wil bouwen…” (omonto aghotuna kwabheka ekebhuru eghekoro kino ghekwabhekerru amaghena).

De Ngoreme kennen het gebruik om voor en tijdens de oogst een soort hut langs de akker te gebruiken om wilde dieren, vogels en dieven bij de gewassen weg te houden. Zo’n verhoogde bewakingshut (ekebhuru) is normaal niet zo groot en doorgaans gemaakt van hout en gras. Vandaar dat de vertaling, die dit bekende woord ekebhuru gebruikt, de aanvulling nodig heeft dat het met stenen is gebouwd en ook nog eens flink groot is. De vertalers hebben er ook voor gekozen om een illustratie van zo’n toren op de pagina te laten printen. Ze gaan aan de meelezers vragen welke van deze twee illustraties het meest geschikt is om te gebruiken in de vertaling:

Uitlachen

Voor de Ngoreme mensen is het is wel een vreemd idee dat iemand zo’n hut met stenen zou willen bouwen. Het voelt als een verkwisting om zoveel moeite te investeren in iets wat maar tijdelijk gebruikt gaat worden: alleen als er kwetsbare gewassen op het land staan. Dit is op zich al een reden om de bouwer uit te lachen, maar dat is niet het punt dat Jezus met dit voorbeeld wil maken. Hij bedoelt juist dat mensen hem uitlachen als hij wel een aan groot bouwproject begint, maar het niet kan afmaken omdat hij de kosten niet had berekend.

Maar dit is juist iets wat veel mensen in Tanzania erg vreemd in de oren klinkt. Het is namelijk heel normaal hier dat iemand met een bouwproject begint, maar dat het werk na een tijdje stil ligt omdat het geld op is. Wanneer de bouwer weer geld heeft, wordt er weer even verder gebouwd. De meeste huizen en andere bouwwerken worden over een periode van meerdere jaren gebouwd en er wordt vaker niet dan wel actief aan gewerkt. Onafgebouwde huizen zijn eerder regel dan uitzondering. Zelden heeft iemand aan het begin van de bouw het geld om het in één keer af te ronden. Een onafgebouwde toren is daarom niet echt een reden om iemand uit te lachen.

Toch lijkt het erop dat dit probleem zich al grotendeels vanzelf heeft opgelost. Omdat in de Ngoreme regio bewakingstorens langs de akker altijd op de goedkoopst mogelijke manier gebouwd worden (met takken en gras uit de buurt), is het al vrij opmerkelijk dat iemand er een permanent stenen bouwwerk van zou willen maken. Als dan blijkt dat de bouwer het niet eens afkrijgt, dan is dat wel een reden om hem uit te lachen. Hij is zijn doel volledig voorbijgeschoten. In plaats van snel een betaalbare toren in elkaar te zetten, verliest hij nu een deel van z’n kostbare oogst doordat hij vastloopt in de bouw van een grote stenen toren. Dat had hij kunnen en moeten voorzien. En zo komt Jezus’ bedoeling met dit voorbeeldverhaal als geheel toch nog redelijk goed over.** Iemand moet van tevoren goed de kosten berekenen en inschatten of hij/zij echt dát heeft wat nodig is om een volgeling van Jezus te worden en te blijven.

De bijbelvertalers zullen de meelezers vragen of deze vertaalkeuze op hun instemming kan rekenen. We denken van wel, maar we zijn benieuwd naar de reacties.

_________

* Exegetische noot: In dit voorbeeldverhaal is het minder relevant om met zekerheid vast te stellen welk soort toren hier precies bedoeld wordt dan het feit dat de bouwkosten goed doorberekend moeten worden voor een bouwer eraan begint. Hoewel de meeste exegeten denken dat het hier om een wijngaardtoren gaat, zou het ook naar een private toren bij een huis kunnen verwijzen. Minder waarschijnlijk is een toren om een stad of fort te verdedigen.

** Vertaalkundige noot: De boodschap van het voorbeeldverhaal zou op zich gecommuniceerd kunnen worden met een ander soort gebouw, bijv. een enorme graanschuur of hoge omheining. Maar een bijbelvertaler probeert doorgaans zo dicht mogelijk bij de oorspronkelijke tekst te blijven en de culturele eigenheid van de Bijbelse cultuur te laten doorklinken. Vandaar dat de vertalers de moeite nemen om een soort toren te vinden waarmee de bedoeling van het verhaal uit de verf kan komen, ook al zou een ander type gebouw minder misverstanden oproepen.