Ik ben onlangs teruggekomen uit Tanzania waar ik, samen met een paar bevriende collega’s, twee weken lang gewerkt hebt met een viertal bijbelvertaalteams. We hebben de uitdagingen van het vertalen van het boek Romeinen besproken en oplossingen verkend die in hun talen en culturen kunnen werken. Het was echt prachtig om te doen!

Het was boeiend om te zien dat bijna ieder team op unieke vertaalproblemen stuit. Zo worstelden de Bende-vertalers met hun vertaling voor het woord ‘besnijden’. In hun cultuur kennen ze dit gebruik niet echt; alleen moslims praktiseren het. De vertalers hadden in hun proefvertaling van Romeinen, waar dit woord nogal eens voor komt, gekozen voor de uitdrukking “iemands voorhuid verwijderen.” De vertalers denken dat het een accurate vertaling is maar ze zijn toch wel bezorgd over hoe expliciet de verwijzing naar een deel van een mannelijk geslachtsdeel is, en of iemand dit zo maar zonder schaamte kan voorlezen. Zeker voor vrouwen die deze woorden misschien in de kerk moeten voorlezen zou dit nogal ongebruikelijk en ongemakkelijk kunnen zijn.

Het was mooi om te zien hoe andere vertalers opbouwend meedachten en mogelijke oplossingen aanreikten. De vertalers hebben de knoop nog niet doorgehakt, maar hebben nu wel verschillende ideeën hoe ze dit kunnen voorleggen aan hun meelezers zonder dat het een heel ongemakkelijk gesprek wordt.

Het was voor mij enorm waardevol om te zien hoe relevant mijn promotieonderzoek naar het gebruik van eufemismen in bijbelvertalingen is. Ik kon inzichten uit mijn studie direct inzetten om vertalers te helpen een goede afweging te maken. En ik vond het interessant om te zien welke factoren zij (wel of niet) meewegen in hun beslissingen. Het vertalen van ongemakkelijke onderwerpen in de Bijbel is nog niet zo eenvoudig!

Tijdens het vertalen van de Bijbel komen we nogal wat “broers” tegen. In veel talen, waaronder het Nederlands, is het vaak niet relevant om te vermelden of het om iemands oudere of jongere broer gaat. In beide gevallen wordt hetzelfde woord gebruikt. Echter, in veel Afrikaanse talen bestaan er verschillende woorden voor “oudere broer” en “jongere broer.” Leeftijd en senioriteit spelen in veel culturen een grote rol, en dat is zichtbaar in de talen die gesproken worden.

Maar wat nu als je als bijbelvertaler niet weet wie de jongste of de oudste broer is? Ik ben momenteel met de Simbiti bijbelvertalers het Evangelie van Johannes aan het vertalen. In Johannes 1:40-41 staat dat één van Jezus’ discipelen Andreas heet, “de broer van Simon Petrus.” Het is Andreas die “zijn broer” vertelt dat hij de Messias heeft gezien en hem bij Jezus brengt.

Een Engelse of Nederlandse vertaler hoeft zijn hoofd niet te breken over wie er nu de oudste is: Andreas of Petrus. Het zal voor de vertaling zelf niet veel uit maken. Maar een Simbiti vertaler zal graag willen weten wie de oudste is, omdat hij dan een natuurlijke uitdrukking kan gebruiken die in één keer de relatie helder maakt. Dus wie is de oudste?

Het Grieks biedt helaas weinig hulp. Een broer is een broer, en er wordt geen onderscheid gemaakt tussen een jongere of oudere broer. Toch lijkt het waarschijnlijk dat niet Andreas, maar Petrus de oudste was. In het Hebreeuws en Grieks wordt in een opsomming de oudste broer doorgaans het eerst genoemd. In alle bijbelverzen in de andere Evangeliën waarin zowel Andreas als Petrus genoemd worden, staat de naam van Petrus voorop. Alleen Johannes is hier de uitzondering, maar dat zou er simpelweg mee te maken kunnen hebben dat Andreas eerder een discipel werd dan Petrus. Toch zou het ook zomaar kunnen dat Petrus altijd voorop gaat omdat hij later de meest invloedrijke discipel van Jezus werd, meer dan zijn – misschien toch wel oudere – broer.

Dus wat ga ik de Simbiti vertalers adviseren om te doen? Een mooie natuurlijke uitdrukking gebruiken die aangeeft dat Petrus de oudste van de twee is? Dat is wat de vertalers gedaan hebben in hun eerste vertaling. Het klinkt goed in het Simbiti, maar we weten helaas niet zeker of het klopt. En onze vuistregel is altijd: “Bij twijfel niet inhalen.” Mocht Andreas nu toch de oudste blijken te zijn, dan hebben we een Bijbelvertaling gepubliceerd waarin een onjuistheid staat. En dat zou onacceptabel zijn.

Gelukkig hebben de Simbiti naast de woorden voor “oudere broer” en “jongere broer” ook een algemeen woord voor “broer”. Dat zouden ze kunnen gebruiken, al zal de vertaling dan wel een beetje aan helderheid inleveren. Het algemene woord voor “broer” wordt namelijk heel breed gebruikt. Zelfs je buren, vrienden, stamleden of landgenoten worden in het dagelijkse spraakgebruik als “broer” aangeduid. Het zal dus vanuit de context van ieder bijbelvers wel duidelijk moet zijn dat Andreas een biologische broer van Petrus is.

Daar gaan we het volgende week over hebben als we dit probleem samen bespreken. Ik ben benieuwd hoe we uitkomen bij een heldere, natuurlijke en correcte vertaalkeuze.

*  Dit vertaalvoorbeeld is overgenomen uit onze laatste nieuwsbrief van juli 2018

CIP publiceerde onlangs een interview met mij over ons werk in Tanzania. In dit interview vertel ik over een moslim die tot geloof komt nadat God hem op een bijzondere manier had voorbereid. Ook vertel ik kort iets over geestelijke strijd in Tanzania en wat wijzelf daar in de afgelopen jaren over geleerd hebben.

1. Je hoort regelmatig verhalen van mensen die hun leven toewijden aan de Heere Jezus. Kun je een verhaal getuigenis delen om te laten zien hoe God in Tanzania aan het werk is?
“Onlangs hoorde ik een prachtig getuigenis van een Tanzaniaanse bijbelvertaler, Odilo. Ik heb in 2014 een paar weken met Odilo en anderen gewerkt aan de vertaling van het boek Handelingen in de Sandawe taal. Omdat de Sandawe mensen veel liever een verhaal luisteren dan lezen, is ook het boek Handelingen in een provisorisch opgezette studio opgenomen. Via kleine audio-Bijbels kan de Bijbel op de meest afgelegen plekken worden gebruikt. De boodschap bereikt nu ook Sandawe mensen die niet zelf kunnen lezen.

Odilo en zijn collega vertaler trokken een paar maanden geleden naar een afgelegen dorp op de grens van het Sandawe gebied. Na aankomst stelden ze zich voor aan de dorpsoudste en vertelden wat ze kwamen doen. Ze vroegen advies wie in het dorp een geschikte kandidaat zou zijn om de audio-Bijbel te krijgen. Het zou iemand moeten zijn die een groepje kon leiden om samen naar de Bijbel in de Sandawe taal te luisteren.

De persoon die toen door de dorpsoudsten naar voren geschoven werd was een gerespecteerde man die tijdens het gesprek in hetzelfde vertrek aanwezig was, Sauli. Odilo begreep al snel dat Sauli een leraar en leider van de lokale moslimgemeenschap was. Tot ieders verrassing bedacht Sauli zich geen moment toen hij een audio-Bijbel aangeboden kreeg. Hij accepteerde het aanbod, en ging met de audio-Bijbel naar huis.

Niet lang daarna kreeg vertaler Odilo een telefoontje van Sauli,” gaat André verder. “Sauli vertelde dat hij had besloten dat hij niet langer het islamitisch geloof wilde verspreiden, maar dat hij Jezus wilde volgen. Hij vertelde Odilo waarom hij geen moment had getwijfeld om de audio-Bijbel aan te nemen. Er was namelijk een paar dagen ervoor iets gebeurd.

Toen Sauli zich op een avond klaar maakte om te gaan slapen in een guesthouse, verscheen er plotseling een licht op de muur van zijn kamer. Hij zag een kruis oplichten en hoorde toen kraakhelder een stem die zei: ‘Jezus houdt van je!’ Sauli schrok zich een hoedje en dacht dat het spookte, dus hij vroeg onmiddellijk om een andere kamer. Diezelfde avond gebeurde hetzelfde ook in die kamer, en nu zei de stem ‘zelfs als je verhuist, Jezus houdt van je!’ Toen Sauli een paar dagen later naar de audio-Bijbel begon te luisteren, leerde Hij Jezus kennen en wilde Hem gaan volgen.

Odilo zocht Sauli op zo snel hij kon. Ze hadden een goed gesprek. Sauli meende het serieus dat hij Jezus wilde volgen. Hij vertelde Odilo dat hij kort daarvoor opnieuw een stem had gehoord die zei: ‘Je hebt een vrouw, maar je bent niet met haar getrouwd.’ Sauli snapte het niet. Iedere zichzelf respecterende man had toch meerdere vrouwen?! Maar Odilo begreep de woorden wel, en hij vertelde Sauli dat het belangrijk is om nu zijn hele leven aan God toe te wijden.

Odilo heeft nu een paar keer met Sauli gesproken en de kans gehad om het Evangelie verder te uit te leggen. Uiteraard moet Sauli nog veel dingen leren en dat wil hij ook graag. Er is in het dorp echter geen bestaande kerk met gelovigen die Sauli kunnen begeleiden. Hij heeft daarom besloten om te verhuizen en de gaan wonen in het dorp van Odilo, zodat hij met Odilo mee kan gaan naar bijbelstudies, samenkomsten en gebedsuren. Sauli en Odilo bestuderen nu samen met anderen de Bijbel, en als Odilo eropuit gaat om bijbelstudies te leiden, gaat Sauli met hem mee.

Ik was enorm bemoedigd toen ik hoorde hoe Odilo nu als evangelist het Evangelie verspreidt in alle uithoeken van het Sandawe gebied. En wat geweldig om te zien hoe God mensen als Sauli al voorbereidt, zodat de nieuw vertaalde bijbelwoorden op het juiste moment op de juiste plek komen en vrucht dragen.”

2. Eerder dit jaar schreef je dat een meisje in Tanzania is bevrijd van kwade geesten. Komt dit vaker voor in Afrika? En wat zeggen dit soort ervaringen over de geestelijke strijd in dat land?
“We zien heel vaak dat kwade geesten mensen binden, maar het wordt vaak pas echt goed zichtbaar als er over deze mensen gebeden wordt. Tot die tijd kunnen demonische machten op allerlei manieren aan het werk zijn, soms zonder dat iemand bij anderen heel erg opvalt. Als we in de kerk in Jezus’ naam preken en bidden, dan kan het confrontatiemoment gewoon niet uitblijven. Dat kan soms best heftig zijn en ongelooflijke krachten kunnen in iemand loskomen. Maar de meeste kerken zijn hiermee voldoende vertrouwd en weten hoe ze Jezus’ autoriteit mogen uitspreken over iemand. Het is bijzonder wat een bevrijdende vrede iemand kan ervaren als de kwade geesten hem of haar moeten loslaten. Het Evangelie is écht een bevrijdende boodschap!

3. Welke les heb je in de afgelopen jaren geleerd door je werk voor Wycliffe?
“Het is ontzettend verrijkend geweest om jarenlang in een multicultureel team samen te werken in Gods Koninkrijk,” laat de zendingswerker weten. “Van onze Tanzaniaanse broeders en zusters hebben we geleerd om echt oog te krijgen voor de onzichtbare geestelijke wereld die schuil gaat achter de werkelijkheid van iedere dag. Ik denk dat ik daar vroeger onvoldoende van begreep. Ik onderschatte misschien wel de ongelooflijke kracht van de duisternis en de echte bevrijdende kracht van Jezus in het leven van nu. Als we worstelende mensen kunnen zien in dat licht, kunnen we meer geduld op brengen en grotere verwachting hebben van wat Jezus kan doen in iemands leven. Jezus heeft alle macht, niet alleen in de hemel, maar ook nu op de aarde.”